झ्यालको सिल्लामा बगैंचाका लागि प्रभावकारी सूक्ष्मजीवहरू

प्रभावकारी सूक्ष्मजीवहरू (ईएम) भएको जैविक मल बिक्रीमा देखा पर्न थालेका छन। धेरै विज्ञापनका वाचा, राम्रोसँग वर्णन गरिएको छ, तर मलाई जस्तै सधैंजसो “ढुंगा र हँसिया” जत्तिकै संका उठ्छ…

प्रभावकारी सूक्ष्मजीवहरू रोचक छन् किनभने, सैद्धांतिक रूपमा, तिनीहरूले बिरुवालाई पोषक तत्वहरू र नाइट्रोजन ग्रहण गर्न मद्दत पुर्‍याउँछन्। ईएम प्रिपरेशनमा हुने फोटो-ट्रफिक ब्याक्टेरियाहरू र इस्टहरूले जैविक पदार्थको विघटनलाई तीव्र बनाउँछन् र कवक तथा रोगकारक सूक्ष्मजीवहरूको उपस्थिति रोक्छन्। गमलाहरूमा बाली उमार्न अभ्यस्त नभएका व्यक्तिका लागि यो समस्या हुन्छ, विशेष गरेर बीऊबाट हुर्काइएको बिरुवाका लागि।

हाम्रो माटो “भूमध्यसागरीय बिरुवाका लागि उपयुक्त” ब्याक्टेरियाहरूले भरिएको छैन, र ग्रीनहाउसबाट फालिएका माटो वा पिट पनि उत्साहजनक देखिँदैन। यो झ्यालको सिल्लामा बगैंचामा बारम्बार असफलताका कारणहरू मध्ये एक हुन सक्छ। तर के जैविक मलमा भएका सूक्ष्मजीवहरू सर्वव्यापक छन्? ती स-साना बोतल र प्याकेटभित्र साँच्चै जीवित कोही छन्? प्रश्नहरू धेरै छन्, तर उत्तरहरू थोरै, तर हामी बुझ्ने कोसिस गर्छौं कि प्रभावकारी सूक्ष्मजीवहरू के हुन् र तीको पक्का आधार के हो।

प्रभावकारी सूक्ष्मजीवहरू सय वर्ष अगाडि

जैविक मलका लागि अनुवंशिक रूपमा परिमार्जित ब्याक्टेरियाहरूका आविष्कारक तेरुओ हिगा (जापान) भन्छन् कि केन्द्रीकृत कम्पोस्ट मिश्रणहरू शताब्दीयौँअगाडि प्रयोग गरिन्थ्यो। उनकी हजुरआमाले यस्तो विधि प्रयोग गर्थिन्: जङ्गलको माटो, सुक्खा गाईको गोबर, माछाको पिठो, उखुको सिरप, चामलको च्याप र भुस, पानी। यस मिश्रणलाई बिरुवाको गुणस्तर बढाउन र रोगहरूको रोकथामका लागि प्रयोग गरिन्थ्यो।

कुन सूक्ष्मजीवहरूलाई प्रभावकारी मानिन्छ?

वाणिज्यिक अर्थमा प्रभावकारी सूक्ष्मजीवहरू भन्नाले सबै वातावरणमा रहने नैसर्गिक रुपमा पत्ता लगाइएका सूक्ष्मजीवहरूको मिश्रणलाई जनाउँछ। यीमध्ये मुख्य हुन्:

• दूधीयाम्लीय जीवाणु (ल्याक्टोब्याक्टेरिया) जसलाई ब्याक्टेरियाको सतह, माटो, अचार, साइलो र दुग्ध उत्पादनहरूमा फेला पार्न सकिन्छ। उदाहरणका लागि ल्याक्टोब्याक्टेरिया केसाई।
  

• फोटोट्रफिक ब्याक्टेरियाहरू जसले ऊर्जा प्राप्त गर्न घामको प्रकाश प्रयोग गर्छन्। यी सबै वातावरणमा पाइन्छन्।
  

• इस्ट/खमीर, जुन जामुन, फलफूल, खेती गरिने अन्नहरू, माटो र किरा किटहरूमा पाइन्छ।
  

• अन्य सूक्ष्मजीवहरू, जसले वातावरणमा वृद्धि गर्छन्।

जीवित जैविक मलले बिरुवाको जराहरूसँग सहजीवन (सिम्बायोसिस) सम्बन्ध बनाउनु पर्छ। ब्याक्टेरिया र इस्टले जटिल जैविक पदार्थहरूलाई सजिलै बूझ्न सकिने संरचनामा रूपान्तरण गर्छन्, जसलाई बिरुवाहरूले सजिलैसँग अवशोषित गर्न सक्छन्। सैद्धान्तिक रूपमा, प्रभावकारी सूक्ष्मजीवहरूले नाइट्रोजन र फस्फोरसको प्रयोगलाई २५% ले घटाउँछ। निर्माता दाबी गर्छ कि ईएम उत्पादन गर्नको लागि लाग्ने खर्च खनिज मलको तुलनामा निकै कम छ। तर म यो दाबीमा विश्वास राख्न गाह्रो सम्झन्छु किनकि बाँझो प्रयोगशालाहरू र विशेषज्ञ सूक्ष्मजीववैज्ञानिकहरूले युरियाको कारखानाभन्दा महँगो नपर्ने हुनुपर्छ…

प्रभावकारी सूक्ष्मजीवहरूको वैज्ञानिक अनुसन्धान

ईएमको अवधारणाले ८० को दशकमा विकास पायो, यसले धेरै ठूलो व्यावसायिक सफलता प्राप्त गर्‍यो (आज पनि यो सफल व्यापार हो)। तर सन् १९९४ मा प्रभावकारी सूक्ष्मजीवहरूको विकासकर्ता तेरुओ हिगाले स्वीकारे कि “नियन्त्रित अनुसन्धानहरूले प्राय: सकारात्मक परिणाम दिँदैन तर आईएमको प्रभाव पुनः उत्पादन गर्न कठिन छ।”

स्वतन्त्र अनुसन्धानहरूले प्रभावकारी सूक्ष्मजीवहरूको अवधारणालाई प्रश्न उठाए किनकि धेरैजसो नतिजाहरूले बिरुवाको रोग, वृद्धि र उत्पादकत्वमा सूक्ष्मजीवहरूको मिश्रणको कुनै प्रभाव देखाएको छैन। यहाँ लिङ्क प्रस्तुत गर्दछु एक अनुसन्धानको।

सन् २००३-२००६ बीच जुरिचमा प्रभावकारी सूक्ष्मजीवहरूमाथि व्यापक परीक्षणहरू गरिएका थिए। प्रभावकारी सूक्ष्मजीवहरूले न त प्रतिफलमा प्रभाव देखाए न त माटोको सूक्ष्मजीव व्यवस्थामा। ईएमले तीन वर्षको मध्यकालीन अवधिमा (जैविक कृषिमा) प्रतिफल र माटोको गुणस्तर सुधार गर्न सक्षम थिएन। ( 1 , 2 )

सन् २०१० मा जर्मनीको Federal Ministry of the Environment ले शुरू गरेको एउटा अनुसन्धान ले देखायो कि ईएमको प्रभाव अचारको रसको तुलनामा कुनै बढी छैन।

एउटा मेटा-विश्लेषण (सन् २०१३) मा सयौं लेख र प्रभावकारी सूक्ष्मजीवहरूको अध्ययनको विश्लेषण गरिएको छ। प्रतिशतको हिसाबमा हेर्दा - ७०% अध्ययनहरूले ईएमको प्रभावकारिता देखाएका छन् भने ३०% मा प्रभाव देखिएको छैन। ध्यान दिनुपर्छ, तीमध्ये केबल केही अध्ययनहरू मात्र स्वतन्त्र प्रयोगशालाहरूद्वारा गरिएको हो, जसमा कुनै जैविक मल निर्माताको समर्थन छैन।

1993 देखि 2013 सम्म लामो समयसम्म इएम प्रयोगको सकारात्मक प्रभावलाई चीन कृषि विश्वविद्यालयमा अनुसन्धान र प्रकाशित गरिएको थियो।

नेदरल्यान्ड्सको अध्ययनमा, अन्य कुरा बाहेक, इफेक्टिभ माइक्रोअर्गानिज्म (इएम) प्रयोगपछि जमिनको सूक्ष्मजीवहरूले DNA विश्लेषण गर्दा मलसहित पाइने अधिकांश जीवाणुको प्रकारहरू फेला परेनन्। यसको मतलब, ती जमिनमा बस्दैनन् भन्ने हो। र अध्ययनले मुख्यत: ती जीवाणुलाई फेला पार्‍यो जो मल प्रयोग भएसँगै जमिनमा पहिले नै थिए - माइक्रोफ्लोराको फरक “सांख्यिकीय रूपमा महत्त्वपूर्ण थिएन”। रिपोर्टको अन्त्यमा (पढ्नको लागि तपाईं यहाँ लिंक हेर्न सक्नुहुन्छ, र म सकेसम्म राम्रोसँग अनुवाद गर्न प्रयास गर्नेछु) अनुसन्धानकर्ताहरू भन्छन्: “इएम प्रयोग गर्नु हुँदैन। किसानहरू र समाजलाई मिडियामा आएको जानकारीलाई समालोचनात्मक रूपमा बुझ्नको लागि शिक्षित गर्नु आवश्यक छ। अनुसन्धान परिणामहरूको लागि सरकारबाट किसानहरूलाई जानकारी दिन मद्दत आवश्यक पर्न सक्छ।”

प्रभावकारी माइक्रोअर्गानिज्महरूको उत्पादन

विशेष गरी विकासोन्मुख राष्ट्रहरूमा, इएम-प्रविधिमा आधारित उत्पादन धेरै छ। तर, केही उत्पादकहरूले मात्र उत्पादनको प्रभावकारिताको स्वतन्त्र प्रमाण दिने कष्ट उठाका छन्। त्यस्तै, यो प्रविधिको जनक तेरुओ हिगाले हालसम्म आफ्नो पेटेन्टबाट वितरण पाइरहेका छन्, जसको उत्पादनको गुणस्तरमा फरक पर्दैन। यो त परिपूर्ण व्यवसाय हो!

उचित गुणस्तरको इएम उत्पादन गर्न अत्यन्तै जटिल काम हो, जसमा स्टेराइल प्रयोगशाला, सूक्ष्मजीव विज्ञको विशेषज्ञता र असाध्यै महँगो उपकरणहरूको आवश्यकता पर्छ। यो प्रक्रिया औषधि विकाससँग मिल्दोजुल्दो छ। लक्षित सुक्ष्मजीवहरूलाई फरक माध्यममा, एकदमै सफा वातावरणमा, बढाउनुपर्छ। पौष्टिक माध्यमलाई बाँझो बनाइनुपर्छ, र इएमलाई माध्यममा संक्रमण नौसिखिएर नभई स्टेराइल वातावरणमा गर्नुपर्छ। यदि कुनै पनि चरण गलत भयो भने, इएम उत्पादनलाई अवांछित माइक्रोअर्गानिज्महरूले दूषित बनाउने सम्भावना हुन्छ, जुन उपाय पनि पोषणीय माध्यमलाई मनपर्छ। खाद्य उत्पादनबाहेक अन्य उत्पादनहरूको गुणस्तरमा नियन्त्रण प्रायः औपचारिक मात्र हुन्छ।

तीनै जापानजस्ता अत्यधिक कृषि क्षेत्रले विकास गरेछन् भने त्यहाँ माइक्रोबियल उत्पादनहरूको प्रयोगका लागि यति उच्च नियामक आवश्यकताहरू छन् कि उनीहरूको बजारमा यस्ता उत्पादनहरू लगभग छैनन् (१-२ दर्ता गरिएका मिश्रणहरू, मुख्यतः जलाशयहरू सफा गर्नका लागि, बालीको उत्पादन बढाउन होइन)। ती देशहरूमा जहाँ नियमन कम छ, शरीरलाई हानि गर्ने परीक्षण बिना नै, धेरैजसो इएम उत्पादनहरू बजारमा ल्याइएका छन्।

इएम उत्पादन किन लोकप्रिय छ?

समान्यतः प्रमाण र जैविक उत्पादनसँगको असन्तोषको बावजुद, किसानहरूले इएम उत्पादन प्रयोग गर्न किन रोक्दैनन्? यो होमियोप्याथी (चिकित्साको इतिहासमा सबैभन्दा ठूलो ठगी) जस्तै “मलाई त राम्रो भयो!” भन्ने मनोदशाको पर्याय हो। सिद्धान्तमा, वनस्पति सूक्ष्मजीवहरूको लागि गम्भीर सैद्धान्तिक आधार छ, र सबै कुरा सिद्धान्तमा मिल्छ - वनस्पति र सूक्ष्मजीवहरूको प्राकृतिक सहबास छ, प्रकृतिमा प्रतिस्पर्धी सूक्ष्मजीवहरूबीचको स्वाभाविक छनोट छ। इएम उत्पादनले यी वैज्ञानिक सिद्धान्तसँग विरोध गर्दैन। तर, व्यवहारमा जमिनमा थप गरिएको मात्रा प्रभावकारी हुँदैन।

इएम प्रविधिमा आधारित जैविक मलहरू प्रभावी लाग्ने अर्को महत्त्वपूर्ण कारण हो: आफ्ना बालीहरूको राम्रोसँग हेरचाह गर्ने किसानहरू साना कुराहरूलाई ध्यान दिन्छन् र प्रायः मल र अन्य स्रोतहरूको संयोजन प्रयोग गर्छन्। यस्ता अवस्थामा उनीहरूको अनुभव सकारात्मक हुन सक्छ। यो हामी मानवहरूको “संज्ञानात्मक पूर्वाग्रह” हो, जसले हाम्रो सोच बदल्न सक्छ, र यो विषयलाई गहिरो रूपमा अध्ययन गर्ने अर्को अलग आलेखको योग्य छ।

उपरोक्त सबै कुरा विशेष गरी बाहिरी अवस्थामा लागु हुन्छ। ठूलो परिमाणमा लगाइएको बाली “खाली प्याटर्न” होइन; त्यहाँ अनेकौं कारकहरू निर्भर गर्ने विशेष जीवनचक्र छ। गमलाहरूमा छ भने अवस्था भिन्न हुन सक्छ। वा नहुन सक्छ? बीउको सतहमा भएको सूक्ष्मजीव स्वयंको परिवेशमा सक्रिय हुन्छ; यदि आर्द्रता र प्रकाशको व्यवस्था मिलाइएको छ, सही समयमा ह्युमस (वर्मी कम्पोस्ट) र खनिज मल दिइन्छ भने, सबै कुरा राम्रै हुने सम्भावना धेरै हुन्छ, बाइकाल इएम1 को $5 मा किनेर प्रयोग गर्न आवश्यक छैन। अपवाद भनेको बाँझो जमिनहरू हुन सक्छन्, जसलाई बालीको रोकथाम अघि वा बाली सार्ने बेला तापक्रम उच्च बनाएर गरीएको छ। यसबारे माटोको निष्फलता विषयक आलेखमा चर्चा गरिएको छ।

गृह उपयोगका लागि तयार गर्न सकिने इएम मलको पुर्ण विवरण यस लिंक र यहाँ लिंक मा उपलब्ध छ।